HİYERARŞİ

Hiyerarşi “makam düzeni” demek. Varlıkta da makamlar vardır. Varlık, Mutlak Varlığın “Kün/Ol!” emri ile oluşmuş, yaratılmıştır.

Mutlak Varlığın (Vâcib-ül Vucûd’un) ilk yarattığının ‘küllî akıl’ olduğu söylenir. O akıl, kademe kademe lâtiften kesîfe kadar diğer varlıkları yine ‘O’nun İzni’ ile “yaratmıştır”, denir.

İnsanda varlığın her düzeyi bulunur.

Akıl âlemi (mâ’kûlât), duyu ve duygu âlemi (mahsûsât) ve maddiyât (beden).

Bu âlemleri yukarıdan aşağıya doğru anlamak, aşağıdan yukarıya doğru anlamaktan daha zordur.

Aşağıdan yukarıya görülebilen âlem (şehâdet âlemi), taş, toprak, ot, ağaç (madenler, bitkiler ve hayvanlar) ve onların özel terkibi olan bedendir. Ara kademe âlem, kişiye has duyu ve duygulardır; bunlar, aşağı da iner, yukarı da çıkar; yukarı çıkarlarsa, akılla tanışırlar; aklın da biçook mertebesi vardır, (müstefid, müstefad, faal, münfail, muttasıl, munfasıl, kudsî, a’lâ, evvel vb.).

İnsanda akılla beden arasında nefis/nefs vardır; nefs de duyular (mahsûsât) âlemi gibi aşağıya da yukarıya da gider. Nefsin en önemli gücü, istek/iradedir. İrade/istek, akılla irtibatlı çalışmazsa, şehvete (bedene) ve geçici şeylere çalışır, yeme-içme ve eğlenceyle meşgul olur; (irade/istek) akılla irtibatlı çalışırsa, hem aklı güçlendirir hem de aklın seviyesini yükseltir, tââ ilk (küllî) akla kadar gider; aklın her kademedeki yolculuğu, ona tarifi imkânsız zevkler tattırır ve kişiyi “latîfleşirtirir.”!.

Latîf olan ruhanî olandır; kesîf olan ise maddî olandır. 

Kitâb’ın aklını kullanmayanları “rics” ile birlikte anması (10/Yunus, 100.), onların maddî âlemin kirinden/pisliğinden bitürlü kurtulamadıklarından olsa gerek. Allah-u A'lem.