KADERİYYE & CEBRİYYE

Kaderiyye, özgür iradeyi savunur; Cebriyye, özgür irade yok, bizim iradelerimiz belirlenmiştir der. Bu iki görüş, genelde birbirine zıt görüşler olarak okunur; ben de yıllarca böyle okudum. Oysa bu iki görüş, alanları iyi belirlenirse birbirine zıt değildir.

Kaderiyye’yi Mu’tezile, Cebriyye’yi Eş’arî(lik) savunmuş, bu konuda toplum iki kutba bölünmüştür.

Kâinatın tümünde Allah’ın İradesi geçerlidir, bunda şüphe yok. Allah, çoook küçük bir alanda, dünyada, o da insan fiillerini ilgilendiren konularda insanı “denemek için” yine Kendi İradesi ile insana (cüz’î) irade vermiştir. İnsana verilen bu irade okyanusta bir damla bile değildir. İnsan, bu çoook küçük alanda kendi iradesini kullanır ve bu kullanım onu saîd ya da şâkî (iyi ya da kötü) yapar.

Bu küçük alanın dışında insan yine O’nun İradesine mahkûmdur; ben Bu İradeye uymuyorum diyemez; dese, yaşayamaz. Hadi!, yemesin, içmesin, uyumasın, ... gitmesin (ölmesin)!.

‘Bize verilen o alanda da irademiz yok’ dersek, o zaman ottan, hayvandan bifarkımız kalmaz. Bu çook küçük alan, aynı zamanda kötülüğün oluştuğu alandır, bu alanın dışında kötülük yoktur, şeytanın faaliyet alanı da bu alandır. Buna rağmen, bizler kötülüğü kâinatın tümüne yayarak “hayrihî ve şerrihî minellahi teâlâ” dersek, Kur'ân’ın “min şerri mâ halaq” sözüne ve yaratılış gayemize aykırı davranmış, tüm sorumluluğu ve kötülüğü Allah’a ‘yıkmış’ oluruz. Bu, Allah’a iftira olur.

İnsan, kendisine verilen bu küçücük alanda özgürdür; bu, yukarıda söylediğim gibi yine Allah’ın Küllî İradesi gereğidir; O, böyle Murad etmiştir. Bu küçücük alanda (da) cebr vardır dersek, insanın yaratılış hikmetine, Allah’ın Kitâb ve Peygamber göndermesine, Cennet ve Cehenneme mâkul bir cevap bulamayız.

Aklımızı başımıza alarak, bize verilen bu (cüz’î) iradeyi Allah’ın İradesine (emirlerine) uygun kullanmanın yollarına bakalım da “yarın” gittiğimiz yerde saçma-sapan mazeretler üretmeyelim!. Bizde irade yoktu ki, her şeyi Sen belirledin, bizi buraya Sen sürükledin demeyelim; bu mazeret geçersizdir. Öte yandan, cebr yok, ne yapıyorsam ben yapıyorum diyenler de, burada yemesin, içmesin, hastalanmasın, uyumasın, ölmesin; ötede de cehenneme giderse bahane üretmesin.