AKIL ÇEŞİTLERİ

Akıl, aklı çeşitli şekillerde sınıflar, bunu yaparken zaman ve mekânı (bugünü ve yarını) ve çalışma şeklini düşünür.

Mekâna göre akıl : Meâş ve Meâd. Meâş, bu dünya için, bu dünya mâişeti (geçimi) için çalışan akıl; Meâd, öbür dünya için çalışan akıl, demek.

Zamana göre akıl : Aklı Evvel (= İlk Akıl), ilk yaratılan akıl veya Faal akıl. Faal akla daha “aşağı = sonraki” bir düzeyde işlev verirler.

Şu ândaki akıl (yürütme) : 

Felsefede, Nazarî/Teorik/Saf Akıl, Pratik/Amelî Akıl. (Kant) Ratio, İntellektio, Us, Episteme, Understand, Mind.

Kelâm ve Tasavvufta, Beyan, İrfan, Burhan. Mücerret (Soyut) Akıl, Müsedded Akıl, Müeyyed Akıl. (Taha Abdurrahman)

Irka göre akıl : Arap Aklı (Câbirî). Türk Aklı...

Kültür ve coğrafyaya göre akıl : Batı aklı. Doğu aklı...

Bu kadar çok akıl, aklın çok farklı seviyelerde çok farklı çalıştığını göstermez mi?!.

Bütün bu farklılıklar arasında düzenli/uyumlu bir ilişki kuracak ve onları ortak bir istikâmete sevk edecek olan, sadece Tevhîd’dir; aksi, (aklî) şirktir.

Tevhîd olmazsa, akıl sağlığı (aklın sağlığı) bozulur.

Akıl sağlığı bozuk kimseye, deli denir.

Deli, aklını kaybetmiş = aklını nereye teslim ettiğini bilememiş adamdır. Buna mecnun denir. Bir de meczub vardır; meczub : Aklını Rabbine teslim etmiş ama bir daha geri almamış adamdır. Bu yüzden meczub, kimseye zarar vermez.

Velî de aklını Rabbine teslim eder ama o, ihtiyaç duyunca o aklı O’ndan geri alır ve o aklı, yerinde ve doğru kullanır.

Nebî ve Rasüllere, kirlenmemiş akıl bizzat Rableri tarafından “özel görev = Elçilik” için verilmiştir. Bu yol (artık) bizim için kapalıdır ama öteki yollar (delilik ve velilik) açıktır.

İlmiyle âmil âlim, velidir. Bu tür âlimler, Peygamberlerin vârisleridir.